De Joodse begraafplaats in Sarajevo (Bosnië-Herzegovina) is na Praag de grootste van Europa. Dat alleen is al reden genoeg er een kijkje te nemen. Maar je vindt er ook bijenkorfvormige grafstenen en die zijn uniek voor dit kerkhof. Contributor Michal weet zonder kaart en met rondvragen bij locals de plek te vinden en ontdekt een groene oase van stilte met een wonderschoon uitzicht over de stad. Je vergeet bijna dat deze plek tijdens het beleg van Sarajevo toneel was van hevige gevechten. Bijna, want de sporen van het geweld zijn nog in veel grafstenen en -monumenten zichtbaar.

Lastig te vinden

Er is wel een nadeel aan deze begraafplaats: ze is niet makkelijk te vinden als je – zoals wij – in een opwelling besluit erheen te gaan. We hebben geen kaart waarop de precieze plek is aangegeven en ook de inwoners van Sarajevo weten dat niet.

“Zie je die minaret daar op de heuvel?”

vraagt de man in het informatiehuis bij de Gazi Husrev Begmoskee in het centrum. “Daar is het ongeveer.” Op goed geluk rijden we de heuvel op.

Na enkele mislukte pogingen staan we in een beangstigend steile, doodlopende straat voor een viaduct waar we niet onderdoor kunnen. De minaret zien we vlak naast ons, maar een begraafplaats, ho maar. Omdat de weggetjes die we kunnen inslaan en de ideeën over welke kant we op moeten, op raken, rijden we teleurgesteld terug naar de hoofdweg M5. Als we daar op wegwerkzaamheden stuiten en voor een tijdelijk verkeerslicht staan te wachten, zien we plotseling links van ons een hekwerk met daarboven een Hebreeuwse inscriptie.

Schots en scheef

De poorten aan de Urian Dedina (parallel aan de M5 waarlangs je Sarajevo in en uit kunt rijden) staan open en de begraafplaats is vrij toegankelijk voor publiek. Als je binnenstapt word je als vanzelf stil bij de aanblik van de bijna 4.000 grafstenen en –monumenten die zich heuvelopwaarts voor je uitstrekken. Schots en scheef in een glooiende parkachtige setting.

ZIE OOK: Sarajevo, een opkomende bestemming

De joodse begraafplaats ligt tegen de heuvel Trebevic in de wijk Kovacici-Debelo Brdo in het zuidwesten van Sarajevo. Ze werd waarschijnlijk rond 1630 aangelegd volgend op de bouw van een joodse wijk voor de Sefardische joden die zich in de 16^e eeuw in Sarajevo vestigden. Veel later – in de late 19^e eeuw – werden hier ook Ashkenazische joden begraven. Het oudste graf is dat van rabbi Samuel Baruh; eerste rabbijn van Sarajevo. De meest recente graven dateren van rond begin jaren ’40. Het kerkhof raakte in de Tweede Wereldoorlog in onbruik en er zijn dan ook vrijwel geen graven van na die tijd op het terrein te vinden. De begraafplaats sloot in 1966.

Bijenkorfvormige grafstenen

We lopen een rondje over de begraafplaats. Soms over het pad, dan weer tussen de grafstenen door. De hebreeuwse teksten op de stenen zijn dan weer bijna onleesbaar – niet dat we het kunnen lezen overigens – dan weer lijken ze wel opnieuw ingekleurd. Vlak bij de toegangspoort bevinden zich de meest recente graven, links achterin de oudste. De bijzondere bijenkorfvormige grafstenen die we in het heuvellandschap zien liggen, danken hun vorm volgens overlevering aan de stecci – Bosnische traditionele grafstenen – die in de nabijgelegen Middeleeuwse necropolis Borak te vinden zijn.

Tijdens het beleg van Sarajevo was de joodse begraafplaats voor de Bosnische Serven een belangrijke gevechtspositie. Een deel van de graven heeft in die periode behoorlijke schade opgelopen doordat vanaf deze heuvel onophoudelijk op de beneden in het dal gelegen stad geschoten werd (en terug).

Liefdevolle verwaarlozing

Met de stad in onze ooghoeken, wanen we ons ver weg van de dagelijkse hectiek die in de straten van de Bosnische hoofdstad heerst. Er gaat een haast serene rust uit van het kerkhof met haar rijen kriskras door elkaar staande, scheef gezakte zerken. Liefdevolle verwaarlozing is de term die in ons opkomt als we een laatste blik op de begraafplaats werpen. Na een uur, stappen we weer in de auto en rijden door naar onze volgende bestemming, in Montenegro. We zijn blij dat we de Joodse begraafplaats van Sarajevo uiteindelijk, zij het per toeval, gevonden hebben. Het is misschien niet de meest voor de hand liggende attractie in Sarajevo, maar wel een hele bijzondere. Een plek die je een keer gezien moet hebben!