Langspeelplaten, cassettebandjes, cd’s en Spotify… de laatste tientallen jaren is dit alles zo vanzelfsprekend geworden maar eeuwenlang was dat zeker niet zo. Vroeger maakten de mensen zelf muziek of lieten ze anderen voor hen spelen. Muziekinstrumenten bestaan al heel lang maar op een gegeven moment bestond er een behoefte aan mechanische, zelfspelende instrumenten om alleen nog maar te hoeven luisteren. De magie die dit opleverde ontstond aan het einde van de middeleeuwen en is vandaag nog steeds te beleven in het Utrechtse Museum Speelklok.

Museum Speelklok

Zelfspelende instrumenten

Sommige van deze zelfspelende instrumenten waren speelgoed voor jong en oud, andere waren weer bestemd voor professioneel gebruik. Ze waren er ook in alle afmetingen en soorten. Het principe van al deze instrumenten is hetzelfde: met behulp van een rol of een plaat waar een bepaald soort reliëf of patroon in zit en dat met een aandrijving in beweging komt, ontstaan er klanken en noten. Die aandrijving ontstaat bijvoorbeeld dankzij een veer die opgewonden wordt zoals bij een muziekdoosje of een oude klok het geval is.

Museum in een kerk

Buurkerk

Het Museum Speelklok is sinds 1984 ondergebracht in de Buurkerk, een uit de 13^e eeuw stammende kerk waarvan veel details bewaard zijn gebleven en die nog is omgeven door authentieke steegjes. De collectie aan instrumenten bestaat uit beeld én geluid. Je wordt als bezoeker namelijk niet alleen uitgenodigd om te kijken, maar ook om te luisteren naar oorspronkelijke geluiden van eeuwen geleden. Het begint met klokken die een speelwerk hebben dat niet alleen een mooi geluid produceert, maar die er ook nog eens prachtig uitzien. Het oog wil ook wat, en hoe mooier de behuizing was, hoe hoger de status en het aanzien van de eigenaar waren.

Collectie klokken

Mooi zijn ook de speelse instrumenten die vanaf de 18^e eeuw erg populair werden. De serinette bijvoorbeeld is een klein huisorgel dat een vogel in zijn kooitje voorstelt. Het zingt levensecht met als doel om gekooide vogels in huis melodieën aan te leren. Een ander instrument stelt een konijntje voor dat muzikaal uit een kool verschijnt. Nog een ander werkje laat Vincent van Gogh zien die met muzikale ondersteuning aan het schilderen is. Wanneer je de tijd neemt om te kijken en te luisteren, word je getrakteerd op een oude wereld van verbazing en verwondering.

Speelse instrumenten

De Arabier

Het instrument dat wij het beste kennen is de straatorgel, die in de eerste tijden nog met de hand werd aangedraaid en die zorgde voor vrolijke muziek op straat terwijl de orgelman met een centenbakje stond te schudden. In sommige steden zie en hoor je ze nog wel eens. Een erg bekende straatorgel is ‘De Arabier’ van de familie Perlee, die vanaf 1935 eerst in Amsterdam en vervolgens ook in Utrecht te bewonderen was. Hij staat nu al 10 jaar in Museum Speelklok, samen met andere orgels. Wanneer de muziek wordt afgespeeld bewegen de poppen op het orgel nog steeds mee op de maat.

De Arabier

Dansorgels

Minder bekend, maar fenomenaal, zijn de reusachtige dansorgels die staan opgesteld in een aparte zaal. Deze werden aan het begin van de vorige eeuw ingezet bij dansfeesten en waren uit elkaar te halen om ze relatief eenvoudig naar een volgende locatie en festiviteit te kunnen vervoeren. Elk dansorgel had zo z’n eigen répertoire waardoor ze elkaar afwisselden in verschillende dansgelegenheden. Vooral in het noorden van Frankrijk, in Vlaanderen en in het zuiden van Nederland waren deze kolossen populair. Wanneer honderd jaar later één van deze orgels weer gaat spelen dreunt de muziek je bijna de zaal uit. Deze reuzen zijn indrukwekkend door hun afmetingen, hun geluid en hun decoraties.

Kolossale dansorgels

Violina

Een wondertje van de techniek in dit museum is toch wel de honderd jaar oude Phonoliszt violina. Strijkinstrumenten zijn moeilijk automatisch te bespelen vanwege de wisselende hoek die de strijkstok moet hebben voor de verschillende noten. Een piano bijvoorbeeld is eenvoudiger na te bootsen. Dit vernuftige instrument werd in Duitsland gebouwd met maar liefst drie violen om verschillende toonhoogtes mogelijk te maken. Het resultaat en het geluid zijn verbluffend.

Binnenwerk van de Phonoliszt violina

Vrolijke noot

Doen, kijken, ontdekken en luisteren zijn de kernwoorden in dit museum. Doe vooral mee aan de muzikale tour van een uur. Het is de kans om onder leiding van een gemotiveerde gids zoveel meer te ontdekken en dusdanig geprikkeld te worden dat je daarna nog eens zelf op ontdekking wilt gaan. Niet elke tour is identiek aan de vorige. Je ontdekt hier dat speeldozen en klokken helemaal niet saai zijn maar juist tot leven komen wanneer jij dat wilt, en dat ze een vrolijke noot met zich meebrengen.

Platenspeeldoos voor een café