Het Montferland kent vlak land en heuvelland. De heren van Bergh drukten hun stempel op deze streek in de Gelderse Achterhoek. Later was dat textielbaron Jan Herman van Heek. Dankzij zijn invloed draaien de wieken van de oudste korenmolen van Nederland nog altijd rond. Tijd voor het fietsrondje van de maand juni 2021.

Tussen alle nieuwbouw is de dorpse sfeer van Didam nog duidelijk voelbaar, vooral rond de majestueuze Mariakerk. Het plein voor de kerk is onlangs geheel heringericht. Delen van monumentale kerkgebouw dateren uit de 14e eeuw. De gotische toren is opgetrokken in de 15e eeuw. Na de reformatie moesten de katholieken het godshuis verlaten. De reformatie was nooit echt aangeslagen in Didam. In 1954 zag de kleine protestantse gemeenschap van Didam geen kans meer om het kolossale gebouw te onderhouden. De kerk werd verkocht aan de katholieke parochie Sint-Martinus, die het vervallen monument in oude luister herstelde.

Opmerkelijk is het complex van het voormalige ziekenhuis Sint Albertus. Aan het einde van de 19e vond Didam dat de plaats een eigen ziekenhuis en bejaardenhuis moest krijgen. Daartoe richtten in 1891 notabelen uit het dorp de Sint Albertusstichting op.

Het doel was de verzorging van bejaarden en zieken in de gemeente Didam. In 1896 verrees het lange gebouw met ernaast het riante woonhuis van de geneesheer-directeur. Nonnen van de congregatie van Sint-Jozef namen de verpleging op zich. Didam was trots op het eigen ziekenhuis, maar in de jaren ’60 vond de inspectie van de Volksgezondheid het niet meer verantwoord een klein ziekenhuis als in Didam te handhaven.

Het bestuur van de Stichting zag die ook wel in. Verder was er geen aanwas van nonnen meer voor de verpleging. In 1962 besloot de Stichting dat het ziekenhuis op termijn moest worden opgeheven, maar dorst dit nog niet openbaar te maken. Het nieuws van de naderende sluiting op 1 januari 1966 sloeg in als een bom. Didam kwam in protest.

”Liever in Didam sterven, dan in Zevenaar verpleegd worden,” kopte een regionale krant.

Verslaggevers van radio en televisie kwamen naar Didam om hiervan verslag te doen. Honderden auto’s, tractoren en vrachtwagens werden volgeplakt met sprekende leuzen en trokken met loeiende claxons door het dorp. Het mocht echter niet baten. De sluiting ging gewoon door.

Rooms-katholieke Voetbal Vereniging Sprinkhanen

Het Albertusgebouw is nu een centrum voor vergaderingen en activiteiten. Aan activiteiten ontbreekt het niet. Didam kent nog altijd een rijk verenigingsleven. Met 7 schutterijen is Didam recordhouder. Opmerkelijk is de naam “Rooms-katholieke Voetbal Vereniging Sprinkhanen”. Voetbalprof Ernie Brandts maakte bij deze club zijn eerste balcontact.

Een ander opmerkelijk bouwwerk in Didam is de Sint Martinusmolen. Een enthousiaste groep vrijwilligers draagt zorg dat de molen er blinkend bijstaat. Tijdens het grootse carnaval van Didam is de molen feestelijk versierd met carnavalsvlaggen. De molen is op de zaterdagen open voor bezoek.

Braamtse Gat

Montferland doet denken aan heuvels, maar vanaf Didam fietsen we eerst door het vlakke deel. De heuvels komen wel steeds dichterbij. Net aan de voet van de heuvel ligt de waterplas Stroombroek, in de volksmond ook wel het Braamtse Gat. Op de waterskibaan zoeven de watersporters over het water. Kinderen gieren het uit in Het Land van Jan Klaasen. Er is zelfs een kindercamping en Landal heeft een groot bungalowpark.

Zeddam kent een benedendorp en een bovendorp. De toren van statige Sint-Oswalduskerk priemt vanaf het hoge deel. De romaanse toren is grotendeels uit de 13e eeuw. De huidige kerk is er pas aan het in van de 19e eeuw gekomen. In de schaduw van deze kerk staat het nietige, maar wel fraaie protestantse kerkje. Duidelijker kunnen de religieuze verhoudingen niet worden weergegeven.

Het is even pittig klimmen het heuveltje op van de Grafelijke Korenmolen, maar dan krijgen we ook een prachtig uitzicht. Achter de molen ligt ook nog een museumboerderij.

Zeddam kent een lange rij hotels en restaurants, want hier is het vertrekpunt en overstappunt voor touringcars richting Duitsland en Oostenrijk.

Schrikken van een heks

We maken even kennis met het heuvels van Montferland om af te dalen naar ‘s-Heerenberg. Een deel van de oude kern van het stadje is prachtig bewaard gebleven. Ineens schrikken we van een heks op straat. Ze stelt ons echter gerust. De vrouw in oud kostuum beeldt Mechteld ten Ham uit. In 1605 veroordeeld tot de brandstapel wegens hekserij.

In die tijd werden vrouwen snel beticht van hekserij. Mechteld was een kruidenvrouwtje, dat er alleen maar op uit was om anderen te helpen. Juist deze vrouwen werden verdacht van een bond met de duivel en het veroorzaken van allerlei onheil.

Het was Mechteld zelf die aandrong op een eerlijk, proces waarin zij haar onschuld zou kunnen bewijzen. Het proces kwam er wel, maar eerlijk was het niet. Zij moest de heksenproef ondergaan en werd in het water gegooid. Om op een bezem te kunnen vliegen zouden heksen abnormaal licht zijn en dus blijven drijven. Mechteld ging echter niet kopje onder. Een logische verklaring was dat vrouwen in die tijd vele lagen kleding droegen, waarin luchtbellen ontstonden. Het water drong zich niet snel door al die lagen heen.

Voorafgaande aan het proces moest de vermeende heks gruwelijke martelingen doorstaan om een bekentenis af te dwingen. Uiteindelijk zwichtte de vrouw door het geweld. Mechteld ten Ham leeft voort in het Stadsmuseum Bergh in de Markstraat. In het museum krijg je de verhalen uit het verleden. Je kunt je ook buigen over een gedetailleerde maquette.

Net buiten de slotgracht van kasteel valt de protestantse kerk op. Het godshuis dateert uit 1259 en is opgericht door de heren van Bergh als slotkerk. Later kwamen er ook kerkdiensten voor omwonenden.

Paarden in de klerk

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog liep de kerk zware schade op. De Staatse troepen gebruikten de kerk als paardenstal tijdens hun beleg van Huis Bergh. Na het verdrijven van de Spanjaarden werd de kerk overgedragen aan de protestanten. Diep in het slot bleef een katholieke schuilkerk. De Protestantse kerk is een geliefde locatie voor een huwelijk. Na een uitvoerig bezoek aan al het moois, bezorgt de fietsroute ons een ererondje om de kasteeltuinen.

Net voor de Autobahn fietsen we bijna ongemerkt Duitsland in. Het is dat de Duitse bewegwijzering via de knooppunten anders is.

De Drususbron

Hoog op de heuvel zien we het Vituskerkje van Hoog Elten. Daar moeten we naar toe. De klim is kort, maar hevig. We kunnen de klim ontwijken, maar dan missen we Hoog Elten. Behalve het kerkje en het uitzicht over de Rijn is de Drususbron een belangrijke bezienswaardigheid. Het markante Vituskerkje was onderdeel van een vrouwenabdij die al in 960 werd gesticht en pas werd opgeheven in 1811 door niemand minder dan Keizer Napoleon. Slechts enkele jaren voor zijn Waterloo. Om het klooster van water te voorzien werd een 58 meter diepe put geslagen. Tot de komst van de waterleiding in 1931 bleef de Drususbron en enige drinkwatervoorziening van Hoog Elten.

De naam Drusus is afkomstig van een Romeinse veldheer, maar deze is hier nooit geweest. Het huidige gebouwtje is uit de Nederlandse tijd. Vandaar ook de naam Drususbron op de gevel. De inhoud van een emmer water heeft 8 seconden nodig om van bovenaf het water te bereiken. De put heeft ook een prachtige echo. De muren van het gebouwtje zijn versierd met Romeinse taferelen.

Na Hoog Elten volgt de afdaling naar Elten zelf met sfeervolle terrassen in het centrum. Ook Elten heeft een molen. Daarna beginnen we weer aan een klim. Eenmaal terug in Nederland krijgen we het mooiste deel van de route op het fietspad door het Bergherbos op de heuvels. Helaas is de Beekseweg wat drukker, maar gelukkig is er een ruime groenstrook tussen het fietspad en de weg.

In Beek zijn we alweer in het vlakke deel van Montferland. We krijgen nog een fraaie toegift op slingerweggetjes door de velden.

Rustpunt Waverlo Bosch

Bekend zijn de rustpunten voor fietsers en wandelaars, maar rustpunt Waverlo Bosch tussen de knooppunten 63 en 20 slaat echt alles. Een prachtig huisje met airconditioning, toilet, koelkast met drankjes, koffiezetapparaat, EHBO, reparatiesetje, stopcontacten en riante zitjes op een rustiek plekje. Het geld doe je in een potje. Je kunt het ook overschrijven op een rekening. Het blijkt dat er veel rustpunten zijn in de Achterhoek.

Op het terras van Café Uniek bij het station genieten we van een écht Gulpener biertje uit Limburg. De heuvels van Montferland doen ook een beetje denken aan Limburg

Routeinformatie

Fietsroute: Montferland
Land: Nederland / Duitsland
Provincie: Gelderland/ Deelstaat Noordrijn-Westfalen (D)
Lengte: 54 km
Beginpunt: Didam-station
Eindpunt: Didam-station

Route beschrijving met knooppunten

Ga bij het verlaten van het station langs het spoor in oostelijke richting. Na een paar honderd meter kom je bij de spoorwegovergang op de knooppunten. Volg de knooppunten: 2, 4, 23, 19, 44, 45, 46, 73, 77, 79, 81, 80, 86, 8, 26, 25, 10, 85, 59, 75, 64, 63, richting 20, in Didam voorbij de spoorwegovergang rechtsaf naar het station. Let op de andere knooppuntenbewegwijzering in Duitsland.

Horeca en winkels onderweg

Didam

Café-terras Uniek: Bij het station met echte Gulpener bieren van het vat. Het café is pas om 16:00 open. Op zondag 13:00, maar na je fietstocht kun je hier uitstekend eten tegen een zacht prijsje. Op dinsdag gesloten

Jan & Jan: Tegenover de monumentale Mariakerk. Trendy terras met safaritenten. Dagelijks open vanaf 9 uur.

15 Km Stroombroek

Beachclub Watersportbaan Stroombroek.

18 km Zeddam

In Zeddam is keuze aan horeca,

23 Km ’s Heerenberg

In het stadje is ruime keuze aan horeca. Leuk is Kasteelcafé Heeren Dubbel op de binnenplaats van het kasteel. Open van 10:30 – 17:30 uur . Gesloten op maandag.

25 km Stokkum bij knooppunt 80

’t Klaphek met leuk terras en speelgelegenheid voor kinderen. Open vanaf 11:00 uur. Gesloten op dinsdag.

33 km Hoog Elten (D)

Het Pannekoekhuys met groot terras. Open van 10:00. Gesloten op maandag en dinsdag.

35 km Elten(D)

In het centrum is keuze.

46 km Beek

In Beek is Horeca maar je moet even naar links het dorp in.

De Graven van Bergh

Het Graafschap Bergh was klein, maar machtig. Het kasteel Huis Bergh in ’s Heerenberg straalt deze positie nog altijd in volle glorie uit. Graafschap Bergh was onderdeel van het Hertogdom Gelre, maar kreeg een steeds meer zelfstandige positie. Net ten zuiden lag het Hertogdom Kleef en de graven van Bergh wisten zich uitstekend te handhaven tussen de grotere broers.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog van 1568 tot 1648 vochten de graven wisselend voor de Spanjaarden en de opstandelingen. Uiteindelijk kozen zij toch voor de Republiek der Zeven Provinciën. De graven behielden een aantal privileges. De Republiek was protestants, maar de graven bleven katholiek. Dat betekende dat ook de bevolking van Montferland katholiek bleef. Kerken werden echter van de katholieken ontnomen en overgedragen aan de aan de hervormden, zoals de Mariakerk in Didam.

Pas na de godsdienstvrijheid in 1853 begon de tijd van het Rijke Roomsche Leven in het Montferland met de bouw van kerken en andere monumentale gebouwen. Het opbloeiende verenigingsleven stond onder supervisie van de katholieke geestelijkheid. Montferland viert nog altijd uitbundig carnaval.

Kasteel Huis Bergh

Het kasteel Huis Bergh is een typische waterburcht met een massieve ronding aan de slotgracht. Het lijkt onneembaar. De binnenhof ziet er echter uitnodigend uit. Huis Bergh stamt uit de 12e eeuw en is een van de grootste kastelen van ons land.

De burcht kent een lange lijst van slotvoogden. Via erfopvolging kwam Huis Bergh in handen van de Hohenzollerns, maar in de 18e eeuw woonde familie er niet meer. Het kasteel werd verhuurd aan de Rooms-katholieke kerk, maar het Middeleeuwse karakter verdween. Onlosmakelijk met Huis Bergh verbonden is de Twentse textielbaron Jan Herman van Heek. Deze grote ondernemer stak een aanzienlijk deel van zijn vermogen in natuurbehoud en in kunst.

Van Heek redde in 1912 het slot van de ondergang door het ingrijpend te herstellen. In 1939 verwoeste een dramatische brand een belangrijk deel van het historische complex. De textielbaron zat niet bij de pakken neer. Uit de as verrees een schitterend bouwwerk in de Middeleeuwse stijl. Van Heek zag persoonlijk toe dat alles er zo uit kwam te zien zoals hij dat wilde, want hij was gefascineerd door de Middeleeuwen en Middeleeuwse kunst. Van Heek werd eigendom van de Mengelbergcollectie: een verzameling van vooral religieuze kunst. Het kasteel werd ook zijn woonhuis. Van Heek overleed in 1957.

Het is een genot om zijn levenswerk te zien en de Middeleeuwse sfeer te proeven. Je kunt het kasteel en expositie bezoeken. Huis Bergh is een geliefde locatie voor een huwelijk, een feest, of een belangrijke zakelijke bijeenkomst.

De Grafelijke molen van Zeddam

De graven van Bergh hadden veel grip op het dagelijkse leven in hun graafschap. Zo zorgde het adellijke geslacht ook dat het koren gemalen werd. Bergh kende vier Grafelijke Molens. In Zeddam pronkt nog altijd de Grafelijke Molen boven het dorp.

Dit is de oudste draaiende molen van Nederland. De molen wordt al in een akte uit 1451 genoemd. De robuuste molen doet echt Middeleeuws aan. De muren zijn tot twee meter dik. Het hout van de verdiepingen is zichtbaar oud. Je ruikt als het ware de Middeleeuwen. De molen staat tegen een natuurlijke helling, maar om zoveel mogelijk wind te vangen is met mensenhanden een heuveltje aangelegd.

In het begin van de 20e kwam de molen in de hand van de molenaar, maar deze zag geen kans om het monument te exploiteren. Verkoop voor sloop leek in 1929 de enige optie. Textielbaron Jan Herman van Heek greep echter in en kocht het markante bouwwerk om het van de ondergang te redden.

In Zeddam is men trotst op de Grafelijke Molen als baken van het dorp. Om graan te malen is minimaal windkracht 4 nodig. Helaas is dat vaak niet geval. Daarom werd al in de 16e eeuw aan de voet van het kunstmatige heuveltje de Rosmolen gebouwd. Paarden zorgden dat de molenstenen in beweging kwamen. In de 19e eeuw is de Rosmolen gesloopt maar in 1974 is aan de hand van de oude tekeningen een nieuwe Rosmolen gebouwd, die nu functioneert als ruimte voor exposities.

Om meer wind te vangen kunnen de wieken worden voorzien van zeilen. Molenaar Thije laat zien hoe via een vernuftig systeem de zeilen uitgerold en weer opgerold kunnen worden. Met ineens opstekende te harde wind moeten de zeilen immers snel worden opgerold. De eeuwenoude bediening steekt handig in elkaar. Niks geen bedieningpaneel en software, maar Thije trekt aan een touw en de wieken zetten zich in beweging.

De heuvel ligt op een strategisch punt. In de oorlog hadden de Duitser de molen ingericht als uitzichtpunt. In de molen wordt nog altijd graan gemalen. Een bekende afnemer is Pannenkoekenhuis Brinks tegenover de kerk. De molen is niet altijd open. De meeste kans heb je tijdens het weekend. Voor groepen kan een rondleiding geregeld worden: www.huisbergh.nl/torenmolen

Elten

Dit Duitse dorp is aan 3 kanten ingesloten door Nederland. Elten was oorspronkelijk een Gelders dorp, maar kwam in 1355 bij het Hertogdom Kleef. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog was Kleef wisselend in bezit van de Spanjaarden en de Republiek der Zeven (Verenigde) Provinciën, maar kwam in 1647 in bezit van de keurvorst van Brandenburg. De voertaal bleef echter Nederlands.

In 1701 veroverde Pruisen het gebied tijdens de Spaanse Successieoorlog. In de tijd van Napoleon viel Kleef onder het rijk van de keizer. Na de val van Waterloo werd Kleef weer Pruisisch en in 1871 ging Pruisen op de het Duitse Keizerrijk. Al in de tijd van de Pruisen werd het Nederlands steeds meer vervangen door het Hoogduits. De geestelijk bleef echter nog lang het Nederlands trouw. Tot in de jaren ’30 van de vorige eeuw hielden sommige priesters hun preken nog in het Nederlands, maar op last van Hitler kwam daar een einde aan. De Nederlandse invloed bleef echter groot in Elten. Er woonde een omvangrijke Nederlandse gemeenschap. Er was ook sprake van veel Duits-Nederlandse huwelijken.

Na de Tweede Wereldoorlog eiste Nederland een schadevergoeding van Duitsland. Dit zou niet door geld gebeuren, want de Duitse schatkist was totaal leeg, maar door stukken land. De Nederlandse regering was zwaar verdeeld. Er lagen drie varianten, waarbij grote stroken Duitsland bij Nederland zouden worden gevoegd. In het meest vergaande plan zouden ook een half miljoen Duitse bewoners moeten vertrekken om plaats te maken voor Nederlanders.

Stukjes land

In plaats daarvan kreeg Nederland van de geallieerden in 1949 slechts enkele stukjes land. De bijna 10.000 Duitsers mochten er blijven wonen. Een van die gebiedjes was Elten. De Duitse bewoners van Elten waren er helemaal niet rouwig om. In Nederland was in 1949 de voedselvoorziening alweer goed om gang gekomen, maar in Duitsland was dat nog steeds een groot probleem. De liefde gaat door de mag. Duitsers uit de omringende plaatsen kwamen naar Elten voor hun dagelijkse boodschappen, want daar was van alles te koop. De middenstand vaarde er wel bij.

Bussen met toeristen

Verder kwamen al kort na de annexatie de eerste bussen met Nederlandse toeristen naar Hoog-Elten. De Elterberg is met 82 meter de zuidelijkste heuvel van het Montferland en biedt een prachtig uitzicht over de Rijn. Voor Duitsers met in hun land het hoogste punt van 2.900 meter stelt een dergelijk heuveltje niets voor, maar voor Nederlanders is het een indrukwekkende hoogte. De middenstand en de horeca gingen zich richten op Nederlanders. Namen als Pannekoekhuys en Het Oude Posthuis herinneren er nog aan.

Elten begon snel te vernederlandsen. Op de school bleef het Duits de voertaal, maar er kwam een Nederlandse hoofdonderwijzer en Nederlands werd een verplicht vak. De ambtenaren in het gemeentehuis kregen een stoomcursus Nederlands. Elten kreeg geen burgemeester en geen gemeenteraad. Een Nederlandse landdrost bestuurde Elten zonder gemeenteraad. Wel was er een adviesraad. Landdrost Adriaan Blaauboer ging echter zorgvuldig om met de belangen van de Duitse inwoners. Er kwam een nieuwe woonwijk met sociale woningbouw in de Nederlandse stijl: met grotere ramen dan men in Duitsland gewend was.

Butternacht dankzij Joseph Luns

In 1960 kwam er politieke druk vanuit Duitsland om de grenscorrecties uit 1949 weer ongedaan te maken. Nederland had een groter belang bij het vaststellen van de grens in de Eems en de Dollard in het uiterste noorden. De toenmalige Minister van Buitenlandse zaken Joseph Luns zorgde voor een akkoord met Duitsland. Onze oosterburen betaalden in ruil voor de teruggave een schadevergoeding van 250 miljoen gulden. Op 1 augustus 1963 was het zover: Elten en de andere gebieden werden weer Duits.De nacht van 31 juli op 1 augustus kreeg bekendheid als de Butternacht. Het dorp werd op 31 juli vol gezet met vrachtauto’s afgeladen met boter en koffie. De volgende ochtend was Elten Duits. Zonder grensformaliteiten kwam de handel Duitsland binnen. De handelaren verdienden met deze truc ongeveer 50 miljoen gulden. De Duitse autoriteiten moesten onmiddellijk geld uitgeven aan herstel van de wegen. Door de eindeloze karavaan van zwaarbeladen vrachtauto’s was het asfalt totaal aan gort gereden.

Nog altijd vinden Nederlanders het aantrekkelijk wonen in Elten. In de horeca hoor je opvallend veel Nederlands. De Nederlands-Duitse voetballer Robin Gosens is afkomstig uit Elten.
Elten maakt nu deel uit van de gemeente Emmerik.

Verblijf tips voor overnachten in Montferland

Er zijn tal van mogelijkheden in Montferland, maar Hotel Montferland bij Zeddam slaat werkelijk alles. Gelegen op een vestingheuvel midden in het bos. Vanaf het terras krijg je een weergaloze zonsondergang voorgeschoteld.

De vestingheuvel kent een lang verleden uit de Romeinse tijd. Ook de graven van Bergh hadden hier een optrekje. Textielbaron Jan Herman van Heek speelde eveneens een rol. Het hotel is onlangs gerenoveerd en de eigenaren hebben grote plannen.

Meer foto’s van dit fietsrondje in Montferland

Pech onderweg met de Fiets?

Krijg je pech onderweg met de fiets? De Wegenwacht komt je tegenwoordig ook met de fiets of e-bike helpen met het speciale Wegenwacht Fiets abonnement. Sluit hem nu af voor maar €20 per jaar. Je krijgt zelfs in heel Nederland én België pechhulp van de Wegenwacht voor je (electrische) fiets via de ANWB Alarmcentrale. Ben je betrokken bij een ongeval met je fiets? Dan krijg je zelfs juridische hulp.

Lees ook dit nieuws

Fietsrondje van de Maand: Culemborg-Amerongen (maart 2023) Fietsrondje van de Maand: Kasteel Rosendael en Veluwezoom (augustus 2022) Rondje om Kasteel Rosendael is het Fietsrondje van de maand september 2022