Bergen op Zoom ligt strategisch tegen een zandrug boven de Oosterschelde. In oktober 1944 vond hier de zware slag om de Schelde plaats. Tijdens het fietsrondje komen we de sporen en de gevolgen voor de bewoners nog op diverse plaatsen tegen. Tijd voor het Fietsrondje van januari 2020.

De blinkend witte panden in de Stationsstraat zorgen voor een passend onthaal in stijl. Hier woonden de notabelen, zoals de notaris. Diverse balkons boven de brede toegangsdeuren zijn zo riant dat ze geschikt lijken voor een zwaaisessie van onze Koninklijke familie. Voor het publiek lijkt er ruimte genoeg. Ooit had de Stationsstraat een groene middenstrook met bomen. Wellicht een idee voor de volgende herinrichting.

Snel worden we geconfronteerd met de Slag om de Schelde. De Lincolnbrug over de Zoom is vernoemd naar het Canadese Lincoln-and-Wellard regiment. Het is een nietig bruggetje, maar de Duitsers trachtten door het oplazen van de oorspronkelijk brug de opmars te vertragen. Langs de Zoom staan nog altijd de betonnen blokken die de Duitsers hadden aangebracht als tankversperring.

Antitank blokken

De Zoom heeft niets met Bergen op Zoom te maken. De stad bestond al eeuwen toen dit kanaal werd gegraven om turf naar de haven te vervoeren.

Op de Potlodenlaan prikkelt een indringende tabaksgeur onze reukorganen. We kunnen het niet zien, maar aan de overzijde achter het talud is tabaksgigant Philip Morris. Een reusachtig potlood aan de Potlodenlaan geeft aan dat hier jarenlang een potlodenfabriek stond. Het bedrijf was opgericht als onderdeel van Bruynzeel. Nadat Bruynzeel in 1982 failliet dreigde te gaan, ging de potlodenfabriek zelfstandig verder, maar de onderneming werd in 1997 onderdeel van het Japanse Sakura. Tot 2016 zijn hier potloden geproduceerd, maar in dat jaar werd de productie over gebracht naar Talens in Apeldoorn: een ander onderdeel van Sakuro.

Herinnering aan de potlodenfabriek

De natuur in

Voorbij het viaduct van de A4 is de geur van Philip Moris verdwenen en trappen we door de reuk van naaldbomen. De Bergse heide is een gevarieerd natuurgebied met heide, bossen, moerassen en hagelwit stuifzand. Rond de waterpartijen bij Brasserie de Berk is het natuurgebied onlangs geheel heringericht.

Natuurgebied de Bergse Heide

Dit is niet zonder problemen gegaan. De kosten liepen aanzienlijk uit de hand en een aannemer had zich teruggetrokken. Op de erebegraafplaatsen zijn de graven van duizenden Canadese en Britse militairen die hun leven gaven voor onze vrijheid tijdens de bloedige slag om de Schelde.

Geur van naaldbomen

We komen weer langs de Zoom, die hier droog ligt. Het moeten kleine bootjes geweest zijn die de turf vervoerden. De bomen langs het kanaal markeren het lange lint door het landschap.

Sluis in de droge Zoom

We volgen de Zoom tot de Belgische grens, maar eerst drinken we koffie in Wouwse Plantage. Dit dorp is in de 19e eeuw gesticht door Baron Petrus Jozef de Caters, eigenaar van het landgoed de Wouwse Plantage. De baron liet zijn domein vol planten met dennen. Het hout werd geleverd aan de Limburgse kolenmijnen om de mijngangen te stutten. De huizen in het dorp waren bestemd voor de bosarbeiders. Later kwam er ook een steenfabriek. Voor de leidinggevenden werden riantere huizen gebouwd.

Grens paal

Welkom in Wouwse Plantage

Belgische telefoonpalen

Een groot verschil tussen Nederland en België is dat in Nederland alle kabels onder de grond liggen, maar dat deze in België nog vaak aan palen hangen. Fietsend op de grens zien we een laatste Belgische telefoonpaal.

Huijbergen heeft het zwaar te verduren gehad in oktober 1944. Na de opmars begin oktober hadden de geallieerden het dorp al snel bereikt, maar de Duitsers waren nog niet verdreven.

Je zag de Duitsers niet, maar ze zaten overal

Zo was het relaas van een veteraan. Huijbergen dreigde ingesloten te raken en kreeg het zwaar te verduren. Uiteindelijk zorgde een verse pantserdivisie voor het ontzet. Huijbergen was definitief bevrijd, maar tol was hoog. Het oorlogsmonument bij de kerk staat voor: “Verzet, bevrijding en wederopbouw”.

monument Huijbergen

Even verder horen we bij een luisterpaal het verhaal van de Canadese soldaat Patrick Wright. Tijdens de slag om de Schelde was deze militair pas 19 jaar, maar feitelijk al een veteraan door de vele veldslagen die hij had overleefd. Indringend is zijn relaas over de Duitse sluipschutters, die vanuit het niets toesloegen. De slag om de Schelde was zijn zwaarste gevecht.

De Volksabdij Onze-Lieve-Vrouw ter Duinen

Midden in de bossen bevindt zich de Volksabdij Onze-Lieve-Vrouw ter Duinen. Het gebouwencomplex kwam gereed in het oorlogsjaar 1941 als werkkamp voor werkloze jongeren uit de omgeving, maar werd al snel door de Duitse bezetter gevorderd.

Volksabdij Onze-Lieve-Vrouw ter Duinen

Na de bevrijding trokken de religieuze Broeders van Huijbergen in de abdij, die het complex gebruikten om onderwijs te geven aan kinderen van collaborateurs uit de oorlog die gevangen zaten. Aldus ontstond er in 1947 een ambachtschool met internaat, die zich al snel ontwikkelde tot een reguliere school. Het internaat werd in 1982 opgeheven, maar de school bleef. Een nieuw functie werd een bezinningscentrum.

Vanaf 1990 werden op het terrein van de Volksabdij voorzieningen gecreëerd waar onder toezicht geplaatste jongeren zich konden voorbereiden op een terugkeer in de maatschappij. Dit project is in 1990 gestart onder de naam “Den Engh”. In 2001 verliet de laatste broeder de abdij. Het complex kreeg de functie van hotel en restaurant met ruimte voor conferenties. In het complex treffen we een informatiecentrum over de Slag om de Schelde met documentatie, geluidsfragmenten, videobeelden en informatiepanelen.

In de Volksabdij is ook het museum Wings over Woensdrecht, dat de geschiedenis weergeeft van de vliegbasis, met ook aandacht voor de periode tijdens de Duitse bezetting en kort na de bevrijding met het legendarische demonstratieteam Whisky Four en later vliegtuigbouwer Fokker. Het museum is helaas alleen open op woensdag en zondag van 13:00-16:00 uur.

Museum Wings over Woensdrecht

Zwarte Vrijdag

Ruim 2 weken lang loopt de frontlijn tijdens de Slag om de Schelde dwars door Hoogerheide. Bewoners verblijven in schuilkelders. Pas op 24 oktober 1944 werd heel Hoogerheide bevrijd. Een luisterplek geeft het relaas.

Ook Ossendrecht was het toneel van een zware strijd in oktober met als dieptepunt zwarte vrijdag op 13 oktober 1944, waarbij bijna een compleet Canadees bataljon het leven verloor. Bij het binnenfietsen in het dorp staan we oog in oog met een dreigende loop van een Sherman-tank.

Loop van een Sherman-tank

Niet ver van de tank geeft een beeld van een vrouw met een gewonde soldaat de relatie weer tussen de bewoners en de bevrijders. De tekst “We Shall remember them” roepen bezoekers op om hun ultieme offer nooit te vergeten. Tijdens de strijd richtten de bewoners van Woensdrecht hun gebeden tot Maria. Het monument Wederopbouw is een Mariakapel met de tekst: “Woensdrecht dankt Maria”. Ook hier nemen luisterplekken ons mee naar de hel van oktober 1944.

Vrouw met gewonde soldaat

voormalige pastorie van Woensdrecht

Het landschap verandert drastisch. Vanuit de Brabantse Wal staan we ineens voor een vlakte. De Zeeuwse polders liggen voor ons. Aan de horizon doemt dreigend de kerncentrale van Doel op.

We blijven fietsen op de grens van de wal en het polderlandschap. Even gaan we door een nieuwbouwwijk van Bergen op Zoom, maar dan rollen onze wielen over de boulevard langs de Binnenschelde: het zandstrand van Bergen op Zoom aan Zee.

Bergen op Zoom aan Zee

Een nieuwbouwwijk in Bergen op Zoom

Bourgondische uitstraling

De route brengt ons dwars door de oude stad naar de Grote Markt aan de voet van de Sint-Gertudiskerk, met als bijnaam de Peperbus. De Grote Markt heeft duidelijk een Bourgondische uitstraling. Ooit stond het plein vol geparkeerde auto’s, maar de sfeervolle markt geeft nu een heerlijk gevoel van ruimte tussen de terrassen aan de zijkant. Het bekendste etablissement is Hotel de Draak.

Oude stad van Bergen op Zoom

Op de Markt staat een standbeeld van de Bergenaar Willem Asselberg. Beter bekend als de Neerlandicus Anton van Duinkerken. Asselberg uit Bergen op Zoom werd door Duitse bezetter als gevaarlijk beschouwd en gevangengezet. Aan de achterkant van de Sint-Gertudiskerk is het oorlogsmonument ter nagedachtenis aan de mensen van het verzet en andere slachtoffers.

Bijna bij het station ligt het bevrijdingsmonument. We fietsen echter weer terug naar de Grote Markt om volop te genieten van de entourage: zo moet een centraal plein in een stad eruit zien!

Prachtig eindpunt van een dagje fietsen

• De fietsroute
• Routebeschrijving
• Horeca onderweg
• Bergen op Zoom en de Brabantse Wal
• De slag om de Schelde
• Liberation Route Brabant

De fietsroute

Fietsroute: Bergen op Zoom de slag om de Schelde
Land: Nederland
Provincie: Noord-Brabant
Lengte: 40 km
Beginpunt: station Bergen op Zoom
Eindpunt: station Bergen op Zoom

Routebeschrijving

Ga haaks op het station het fietspad van de Stationstraat op. Bij eerste verkeerslicht rechtsaf. Volg de knooppunten: 83, 82, 88, 14, 75, 15, 16, 17, 84, 01, 28, 81, 30, 37, 36, 38, 22, 52, 32, 78, 76, richting 83, bij het kruispunt met de Stationsstraat rechtsaf de Stationsstraat in naar het station.

Horeca onderweg

3 km bij knooppunt 88

Brasserie de Berk. Dit etablissement is meer dan een brasserie. Het is ook een trendy strandpaviljoen. Open vanaf 11:00 uur. Zondag 10:00 uur. Maandag gesloten. www.brasseriedeberk.nl

Bistro Douwe Schuur

18 km tussen knooppunt 81 en 30

Trapke op. Brabantse volkskroeg met terras en eenvoudige gerechten. Dagelijks open vanaf 9:00 uur. www.facebook.com/cafetrapkeop

21 km voor knooppunt 37 Huijbergen

Eetcafé de Kroon tegenover de kerk. Dagelijks open.

25 km bij knooppunt 38

De Volksabdij. In het voormalige klooster Onze Lieve Vrouwe Ter Duinen op een mooie plek in de natuur. Dagelijks open vanaf 12:00 uur. Op zondag vanaf 11:00. De Volksabdij kent een paar eigen bieren, die in België worden gebrouwen. De abdij is even van de route af. Voorbij het kruispunt bij knooppunt 38 linksaf op een zijweg met fietspad het bos in. www.devolksabdij.nl

27 km bij Knooppunt 22 Hoogerheide

In het centrum van Hoogerheide is ruime keuze. Opmerkelijk is de Bij de Pastorij in het statige gebouw van de voormalige pastorie naast de kerk. Open vanaf 11:00 uur. Dinsdag gesloten. www.bijdepastorij.nl

29 km tussen Knooppunten 52 en 21. Ook in Woensdrecht is horeca.

35 km langs het strand van Bergen op Zoom tref je diverse horeca.

Bergen op Zoom en de Brabantse Wal

De stad is gesticht tegen een glooiende zandrug: bergen en naast een moeras: een zoom. Oorspronkelijk was Bergen op Zoom een belangrijke handelsstad door de haven met een aantrekkelijke waterverbinding. De Oosterschelde verzandde steeds meer en de haven werd moeilijk bereikbaar. Bij eb stond het bekken volkomen droog. De positie van handelsstad ging hierdoor steeds meer achterruit.

Langs de Brabantse Wal

Bergen op Zoom ontwikkelde zich steeds meer als garnizoensstad door de strategische ligging bij de poort van het lage Zeeland en de hoger gelegen Brabantse wal. Fortenbouwer Menno van Coehoorn ontwierp een ring van verdedigingswerken rond de oude stad. Deze structuur is nog steeds herkenbaar. Stoer staat de Gevangenpoort nog altijd overeind. De binnenstad heeft fraaie panden en het is heerlijk toeven op de Grote Markt, die Vlaams aandoet.

de Gevangenpoort

Door de Deltawerken raakte Bergen op Zoom afgesneden van de zee. De Oesterdam knelde de stad zelfs af van de Oosterschelde. Waar eens het water kabbelde zijn woonwijken ontstaan. Wat overbleef is de Binnenschelde die zich ontwikkelde tot een recreatiegebied met langgerekt zandstrand met een boulevard met trendy strandtenten.

Legerplaats Ossendrecht

De militaire functie verplaatste zich naar de Brabantse wal met de uitgestrekte legerplaats Ossendrecht, waarin tientallen jaren na de oorlog een derde van alle dienstplichtige militairen zich moest melden voor de opkomst. Na de afschaffing van de opkomstplicht werd de kazerne overbodig. Een deel kreeg een andere functie, maar al vele jaren wordt een groot deel van het voormalige militaire complex langzaam terugveroverd door de natuur. De vliegbasis Woensdrecht is nog wel in gebruik zij het niet als operationele basis, maar voor onderhoud en opleiding. Ook diverse luchtvaartgebonden bedrijven hebben hier een vestiging.

Bergen op Zoom viert als Krabbegat uitbundig carnaval volgens een geheel eigen stijl. Er gelden plaatselijke regels die gerespecteerd dienen te worden. Dure carnavalskleding is taboe; de Bergenaren kleden zich in vodden. Ook met een polonaise val je uit de toon. Je moet echt een Bergenaar zijn om alles te snappen. Tijdens het carnaval wordt de toren van de Sint-Gertrudeskerk feestelijk ingepakt in carnavalsoutfit.

Ingepakte kerk

Bergen op Zoom en Roosendaal kennen een duidelijke rivaliteit. Bergen op Zoom was veel groter en belangrijker, maar in 1854 kwam de spoorverbinding met België en Frankrijk gereed. Roosendaal werd als grensstation een belangrijk spoorwegknooppunt dat veel bedrijven aantrok. Roosendaal overvleugelde Bergen op Zoom, maar de binnenstad van Bergen op Zoom is vele malen aantrekkelijker dan het centrum van Roosendaal.

Grens met België

De slag om de Schelde

Deze staat te boek als een van moeilijkste slagen uit de Tweede Wereldoorlog, waarbij aan geallieerde zijde meer dan 12.000 doden en gewonden vielen. Het mislukken van de operatie Market Garden bij Arnhem met een brug te ver in september 1944 toonde aan hoe belangrijk een korte aanvoerlijn van goederen en manschappen was voor de geallieerde opmars richting Berlijn. Alle havensteden langs de Franse kust die de geallieerden bevrijd hadden waren door de Duitse bezetter grondig vernield.

Op 4 september viel de haven van Antwerpen ongeschonden in handen van de geallieerden, maar de haven was voor hen onbruikbaar, omdat Zeeland en dus de Scheldemonding nog stevig in handen waren van de Duitsers. Een groot offensief moest de Duitsers tot overgave dwingen. Op 2 oktober 1944 rukten de geallieerden op vanuit Antwerpen naar Bergen op Zoom. Doelwit was de dam naar Zuid-Beveland. De troepenmacht bestond vooral uit Canadese militairen, maar ook Polen, Britten en Noren namen aan de strijd deel. Het Nederlands verzet speelde een belangrijke rol bij het doorspelen van Duitse posities. Op 6 oktober leek Woensdrecht binnen bereik, maar de Duitsers hadden zich stevig verschanst op de Brabantse Wal. Overal zaten ze verborgen om vanuit het niets ineens toe te staan. Woensdrecht, Hoogerheide en Huijbergen lagen dagenlang onder vuur. Geallieerden werden ingesloten en moesten met veel vuurkracht ontzet worden.

Zwarte Vrijdag

Berucht is de zwarte vrijdag van Woensdrecht op 13 oktober, waarbij het Canadese Black Watch Battalion bijna geheel werd weggevaagd. Pas op 16 oktober kwam Woensdrecht in geallieerde handen. De volgende stap was Bergen op Zoom, dat door antitankgrachten en ander blokkades tot een moeilijk onneembare vesting was gemaakt.

Op 27 oktober werd Bergen op Zoom bevrijd. Een belangrijk fase in de strijd, want de Duitse militairen ten noorden van de Westerschelde, waren nu afgesloten van de rest van hun troepenmacht. De strijd verplaatste zich naar Zuid-Beveland en Walcheren, dat door de Duitsers onder water was gezet. Op 8 november was de gehele Scheldemond in handen van de geallieerden. Ruim 40.000 Duitse militairen gaven zich over.

Slechts 3 weken daarna meerde het eerste geallieerde schip af in de haven van Antwerpen. Vanaf dat moment bleven de schepen komen en gaan en dankzij deze bevoorrading kon de opmars naar Berlijn een nieuw leven worden ingeblazen. “Het einde van het nazidom kwam duidelijk in zicht toen het eerste schip ongehinderd de Schelde opvoer,” aldus de geallieerde opperbevelhebber generaal Dwight D. Eisenhower.

Liberation Route Brabant

Het fietsrondje Bergen op Zoom is een route uit de Liberation Route Brabant en ook als dusdanig bewegwijzerd . Acht fietsroutes verspreid door heel Brabant vertellen het verhaal van de bevrijding, maar toont ook wat de Tweede Wereldoorlog heeft betekend voor gewone Brabanders. De bewegwijzerde fietsroutes leiden je langs Brabant Remembers-verhalen, luisterzuilen van de Liberation Route Europe, monumenten en musea, die samen de impact van de oorlog op Noord-Brabant zichtbaar maken.

Luisterpaal langs de liberation route

Er is ook de route Overloon, die dwars door het Oorlogsmuseum loopt. Deze route ligt slechts voor een klein stukje in Brabant, maar voor het overgrote deel in Limburg. Meer informatie www.visitbrabant.com/nl/routes/fietsen/fietsroute-liberation-route

Pech onderweg met de Fiets?

Krijg je pech onderweg met de fiets? De Wegenwacht komt je tegenwoordig ook met de fiets of e-bike helpen met het speciale Wegenwacht Fiets abonnement. Sluit hem nu af voor maar €20 per jaar. Je krijgt zelfs in heel Nederland én België pechhulp van de Wegenwacht voor je (electrische) fiets via de ANWB Alarmcentrale. Ben je betrokken bij een ongeval met je fiets? Dan krijg je zelfs juridische hulp.

Lees ook dit nieuws

Fietsrondje van de Maand: Smokkelroute De Groote Heide Cranendonck (juni 2023)